બોરવેલ પર પ્રતિબંધ લગાવીને રાજસ્થાનના આ ગામમાં જળસંકટનો અંત આણ્યો.
[શ્રી ભગીરથ શ્રીવાસ દ્વારા ડાઉન ટુ અર્થ મેગેઝીન માં જુલાઈ ૨૦૨૨ માં રાજસ્થાનના એક ગામે લોક સહકારથી કેવી રીતે જળ સંકટનો હલ નીકળ્યો તેની સ્ટોરી હિન્દી માં લખી હતી જેનો ભાવાનુવાદ મેં જનજાગૃતિ હેતુ આભારસહ મારા બ્લોગ www.readnitin.in ઉપર કર્યો છે. શ્રી ભગીરથ શ્રીવાસ અને ડાઉન ટુ અર્થ મેગેઝીનનો આભાર માનું છું. ફોટોગ્રાફ્સ માટે શ્રી વિકાસ ચૌધરીનો આભારી છું.] :-નિતિન એલ. પટેલ
ભીલવાડા જિલ્લાના અમરતિયા ગામમાં છેલ્લા 20 વર્ષથી બોરવેલ નથી લગાવવામાં આવ્યો, ગ્રામજનો સિંચાઈ અને પીવા માટે કુવાઓમાંથી પાણી લે છે. રાજસ્થાનના એક ગામમાં જળ સંકટને હલ કરવાનો રસ્તો બતાવ્યો છે. ભીલવાડા જિલ્લાના મંડલગઢ બ્લોકમાં આવેલા અમરતિયા ગામમાં છેલ્લા 20 વર્ષથી એકપણ બોરવેલને મંજૂરી આપવામાં આવી નથી. સરજુબાઈ મીણાના નેતૃત્વમાં આ કાર્ય કરવામાં આવ્યું હતું.
65 વર્ષીય સરજુ બાઈ ક્યારેય શાળાએ ગયા નથી, પરંતુ પર્યાવરણ સંરક્ષણની તેઓ હરતી ફરતી શાળા છે. 23 વર્ષ પહેલા તેમણે પોતાના ગામને પાણીની કટોકટી અને ઘાસચારાના અભાવમાંથી ઉગારવા પહેલ કરી હતી. બિન-લાભકારી સંસ્થા ફાઉન્ડેશન ઓફ ઈકોલોજિકલ સિક્યુરિટી (FES) દ્વારા તેમને આ કાર્યમાં ખૂબ મદદ અને માર્ગદર્શન આપવામાં આવ્યું હતું.
સરજુ બાઈએ એફઈએસની મદદથી સૌપ્રથમ દેવનારાયણ જલ ગ્રહણ વિકાસ સમિતિની રચના કરી અને ગ્રામજનો સાથે તેમને ગોચરના વિકાસ માટે પ્રોત્સાહિત કરવા વારંવાર બેઠકો યોજી. ગ્રામજનોની મદદથી થોડા વર્ષોમાં આશરે 50 હેક્ટર ઉજ્જડ ગોચરને લીલાછમ જંગલમાં ફેરવવામાં આવ્યું હતું.
ગોચરના વિકાસની સાથે સાથે ગામમાં જળસંગ્રહનું કામ પણ સમાંતરે ચાલ્યું. સરજુબાઈએ ગ્રામજનોને, ખાસ કરીને મહિલાઓને પાણીનું મહત્વ સમજાવીને માત્ર સંવેદનશીલ બનાવ્યા એટલું જ નહીં, પરંતુ સામન્તી પ્રણાલીના ગામમાં મહિલાઓને જળ સંરક્ષણ માટે આગળની લાઈનમાં ઊભી કરી અને તેમને આગળ પણ દોરી.
સરજુબાઈના નેતૃત્વમાં બનેલી દેવનારાયણ જલ ગ્રહણ વિકાસ સમિતિએ પાણીના સંરક્ષણ માટે કેટલાક એવા પગલાં લીધાં, જેનાથી આખું ગામ જળ સ્વ-સહાયક બન્યું. ગ્રામજનોના સામૂહિક પ્રયાસો અને શ્રમદાનથી ગામમા ચાર બંધ (ચેકડેમ) બનાવવામાં આવ્યા હતા, જે માત્ર પ્રાણીઓને જ પાણી પૂરું પાડતા નથી, પણ ભૂગર્ભજળના સ્તરમાં વધારો થવાને કારણે લગભગ મરેલા કૂવાઓ પણ જીવંત કરવામાં પણ મદદરૂપ થયા.
આ સમય સુધીમાં ગ્રામજનોને એવું લાગવા માંડ્યું હતું કે બોરવેલ જ પાણીની કટોકટીનું સાચું કારણ છે, તેથી તેઓએ લગભગ 20 વર્ષ પહેલાં જ નવા બોરવેલ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. તે સમયે મહિલાઓએ ગામના વડાને બોરવેલ કરવા પણ ન દીધો. જ્યારે બોરિંગ મશીન આવ્યું ત્યારે 30-35 મહિલાઓ તેની સામે સૂઈ ગઈ અને તેને પરત મોકલીને જ શ્વાસ લીધા. આ મહિલાઓનું સૂત્ર હતું કે, “મરો કે મારો પણ ગામમાં બોરિંગ કોઈ પણ કિમતે ન થવા દો…
હાલમાં ગામમાં માત્ર 4-5 બોરવેલ છે જે પ્રતિબંધ પહેલા હતા. સમિતિએ બોરવેલથી ખેતરોમાં સિંચાઈ કરવા પર પણ પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. ગામના લોકો કૂવામાંથી જ પીવાનું પાણી લે છે. સરજુબાઈના નેતૃત્વમાં શરૂ કરાયેલા આ પ્રયાસોને કારણે ગામમાં 20 ફૂટે પાણી ઉપલબ્ધ છે.
બીજી તરફ, બદલાખા અને ધકરખેડીના પડોશના ગામોમાં, જ્યાં આવા જળ સંચયના પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા ન હતા અને બોરવેલમાંથી પાણી કાઢવાની પ્રક્રિયા અવિરત ચાલુ છે, ભૂગર્ભજળ 200-250 ફૂટની ઉંડાઈએ પહોંચી ગયું છે. તેમજ આ ગામોમાં કુવાઓ પણ નિષ્ફળ ગયા છે. સરજુ બાઈ ગર્વથી કહે છે, “અમે અમારા ગામમાં દુષ્કાળ નાબૂદ કર્યો છે.” કુદરત બચાવો, શામળાત બચાવો, પાણી બચાવો, જીવન બચાવો, સમય બચાવો ના મંત્ર સાથે તે આગળ વધી રહી છે.
અમરતિયા ગામના નવલરામ ધાકડ કહે છે કે બે દાયકા પહેલા ગામમાં ભૂગર્ભજળ એટલું ઓછું થઈ ગયું હતું કે એક કલાક હેન્ડપંપ ચલાવ્યા પછી પાણી આવતું હતું. પરંતુ બોરવેલ પર પ્રતિબંધ અને જળ સંરક્ષણ માળખાના નિર્માણથી પાણીની સમસ્યા સંપૂર્ણપણે નાબૂદ થઈ ગઈ. હવે આકરી ગરમીમાં પણ પાણીની અછત નથી. સરજુ બાઈના સાથીદાર રામ બાઈ કહે છે કે ગામમાં પર્યાવરણ સંરક્ષણની શરૂઆત લગભગ 50 હેક્ટર ગોચરના વિકાસ સાથે થઈ હતી. થોડા વર્ષોમાં, આ ગોચર જંગલમાં ફેરવાઈ ગયું અને લોકોના ઘાસચારાની, બળતણની જરૂરિયાતો પૂરી કરવા લાગ્યું . આ પછી અગ્રતાના ધોરણે જળ સંચયની કામગીરી હાથ ધરવામાં આવી હતી. અમરતિયાના ગ્રામજનોએ તેમના ગામથી બે કિલોમીટર દૂર પણ કોઈને બોર કર્યા ન હતા, પછી ભલે તેઓ અન્ય ગામોના હોય. તેઓએ અન્ય ગામોમાં બોરના કામો બંધ કરાવ્યા છે.
સરજુ બાઈને ગયા વર્ષે યુનાઈટેડ નેશન્સ ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ દ્વારા ગામને પાણીમાં આત્મનિર્ભર બનાવવા બદલ સન્માનિત પણ કરવામાં આવ્યા છે. આ સન્માન માટે દેશભરમાંથી કુલ 41 મહિલાઓની પસંદગી કરવામાં આવી હતી જેમણે પાયાના સ્તરે જળ સંરક્ષણ પર કામ કર્યું હતું. સરજુ બાઈ માટે પાણી દૂધ જેટલું શુદ્ધ, શુદ્ધ અને કિંમતી છે.
તેણી માને છે કે પાણીનું શોષણ બંધ થવું જોઈએ કારણ કે તે વ્યક્તિની મૂળભૂત જરૂરિયાત છીનવી લે છે. પર્યાવરણ સંરક્ષણ અંગે સરજુ બાઈના પ્રયાસોને કારણે તેમને પાઘડી પહેરાવીને સન્માનિત કરવામાં આવ્યા છે. તેથી જ તેમને રાજસ્થાનની પ્રથમ પાઘડીવાળી મહિલાના નામથી પણ બોલાવવામાં આવે છે.
